Het wetenschappelijk bureau van GroenLinks organiseerde een essaywedstrijd over de vraag: Hoe komen we voorbij het kapitalisme? Hieronder mijn inzending.
De vraag die door het Wetenschappelijk Bureau van GroenLinks gesteld wordt is zowel voor de hand liggend als verrassend.
Voor de hand liggend, omdat twee van de vier partijen die aan de wieg stonden van GroenLinks expliciet anti-kapitalistisch waren. De PSP zette in op socialisatie van de productiemiddelen en zelfbestuur. De CPN was historisch vooral verbonden met het reeël bestaande socialisme in Oost-Europa als alternatief voor het westerse kapitalisme. Verbazingwekkend, omdat GroenLinks in dit millenium de term kapitalisme niet of vrijwel niet heeft gebruikt en liever eufemistisch spreekt over neoliberalisme en economisme. Kritische analyses van het kapitalisme als systeem hebben we tot voor enkele jaren slechts mondjesmaat gezien en de vraag hoe voorbij het kapitalisme te komen al helemaal niet.
De evolutie is duidelijk wanneer je het beginselprogramma van GroenLinks uit 1991 legt naast de update van 2008: In de versie van 1991 lezen we: “GroenLinks streeft naar een internationale, democratische en ecologische gestuurde economie met marktelementen. Deze economie staat haaks op de huidige kapitalistische markteconomie, omdat marktmechanismen een rol spelen binnen het kader van een globale planning op hoofdlijnen… Marktmechanismen en een democratische inbreng van producenten en consumenten zijn noodzakelijk om een hoogontwikkelde economie van informatie te voorzien. GroenLinks streeft naar invloed van mensen op de inhoud van hun arbeid en op de omstandigheden en voorwaarden waaronder ze deze verrichten. Deze maatschappelijke sturing krijgt vorm op verschillende manieren: via de overheid, maatschappelijke bewegingen, zeggenschap over eigen arbeid, individueel koopgedrag enz.”
In 2008 is dat geworden: “GroenLinks staat voor internationale solidariteit en sociale rechtvaardigheid. Iedere wereldburger heeft recht op werk, goed en beschikbaar voedsel, een volwaardig inkomen, huisvesting, onderwijs, gezondheidszorg en voldoende tijd om in vrijheid het eigen leven vorm te kunnen geven. Daarvoor is een herverdeling van macht en middelen nodig en een economische ordening waarin de markt wordt gestuurd door een democratische inbreng van overheid, werknemers, werkgevers en consumenten.”
Oftewel: anti-kapitalisme en radicale democratisering in 1991 - deels gebaseerd op de PSP-brochure Socialisme zonder illusies, waarvan ik een van de schrijvers was (i) - versus een weliswaar nog altijd radicale, maar evident minder uitgesproken hervormingsagenda in 2018.
Het is toe te juichen dat Senna Maatoug en Hans Rodenburg de discussie over een andere economische orde nieuw leven inblazen in hun essay Voorbij het economisme, waarbij overigens opvalt dat zij de termen kapitalisme, neoliberalisme en economisme willekeurig door elkaar gebruiken.
De hernieuwde aandacht voor een fundamentele kritiek op het economisch systeem waarin we leven komt niet uit de lucht vallen. De financiële crisis van 2008, met zijn socialisatie van de verliezen zonder het privé-eigendom ter discussie te stellen en toenemende ongelijkheid tussen en binnen landen; de zich verdiepende ecologische en klimaatcrisis, met ontwrichtende gevolgen voor natuur en mens in met name de armere landen; de wereldwijde, al even ontwrichtende Covid-pandemie: het zijn drie met elkaar verbonden diepe crises, waar niemand aan voorbij kan gaan, die de samenlevingen in de hele wereld in zijn voegen doen kraken.
Drie spraakmakende boeken springen eruit bij de opkomst van de hernieuwde radicale maatschappijkritiek. Thomas Piketty vestigde de aandacht op de enorme vermogensverschillen in zijn Kapitaal in de 21ste eeuw, met een indrukwekkende feitelijke onderbouwing. Kate Raworth schreef met haar Donuteconomie een systematische en overtuigende kritiek op economische modellen die uitgaan van groei, een moderne follow-up van Grenzen aan de groei van de Club van Rome en de PPR-publicatie uit dezelfde tijd Grenzen aan de groei. Noreena Hertz liet in De eenzame eeuw, het herstellen van menselijk contact in een wereld die steeds verder ontrafelt zien hoe het kapitalisme van nu en het neoliberale denken het sociale weefsel van onze maatschappij kapot maakt. Zowel Piketty, Raworth als Hertz doen in hun werk ook politieke voorstellen om de negatieve trends te keren,.
Er zijn al met al meer dan genoeg redenen om anti-kapitalist te zijn en te blijven. De Amerikaanse marxistische socioloog Erik Olin Wright (1947-2019) definieert in zijn zwanenzang How to be an Anti-capitalist in the 21st Century het kapitalisme op klassieke wijze als een systeem met een markteconomie op basis van privébezit van de productiemiddelen. Klassiek, maar belangrijk, omdat het laatste vaak niet expliciet wordt benoemd. In zijn reactie Een verzorgingsstaat voor het kapitaal op Maatoug en Rodenburg zei Wijnand Duijvendak terecht dat het erom gaat de macht van het kapitaal aan te tasten. Olin Wright bepleit het systeem aan te vechten vanuit centrale waarden, voortbordurend op het befaamde trio vrijheid/gelijkheid/broederschap van de Franse revolutie.
- Gelijkheid/eerlijkheid:
gelijke toegang tot de sociale en materiële middelen die nodig zijn voor een fijn leven, inclusief klimaatrechtvaardigheid voor de huidige en toekomstige generaties;
- Vrijheid en democratie:
individueel (privésfeer) en collectief (openbare sfeer) zelfbeschikkingsrecht;
- Gemeenschap en solidariteit:
wederzijdse alledaagse hulp van burgers en collectieve actie om een doel te bereiken – opmerkelijk is dat Olin Wright hier dus geen tegenstelling ziet tussen gemeenschap en solidariteit, zoals in veel gevallen wel gebeurt, zeker ook binnen GroenLinks.
Olin Wright plaatst deze set van waarden in het middelpunt van een strategie om het kapitalisme te eroderen. Daarmee overstijgt hij de klassieke historische tegenstelling binnen de socialistische beweging tussen revolutie en reformisme.
De revolutionaire stroming was uit op de vernietiging van het kapitalisme. We weten hoe de historische pogingen daartoe zijn uitgelopen op dictaturen. Ook een intelligente verdediger van het idee van revolutie als de briljante historicus Enzo Traverso benadrukt in zijn laatste boek Revolution, an intellectual history dat de revolutionairen nauwelijks een idee hadden van politiek en bestuur. Zij hadden het over het afsterven van de staat, het bestuur van dingen door administatiekantoren en statistische bureaus. De dictatuur van het proletariaat leidde niet tot een klassenloze maatschappij, maar tot een politieke dictatuur en een mislukte inefficiënte en bureaucratische planeconomie. Hedendaagse denkers die zich op deze revolutionaire stroming blijven beroepen komen niet veel verder dan een radicaal anti-kapitalisme, zonder een uitgewerkt idee van hoe een andere maatschappij eruit zou kunnen zien.
De reformistische stroming van het begin van de twintigste eeuw was wel degelijk uit op het afschaffen van het kapitalisme, maar ging ervan uit dat de groei van arbeidersklasse, vakbonden en sociaal-democratie vanzelf tot socialisme zouden leiden; een echte strategie over hoe dat proces eruit zou zien ontbrak. Daarom mislukte in 1918 in ons land de revolutie van Troelstra, een revolutie die werd uitgeroepen zonder idee over hoe de macht daadwerkelijk in handen te kunnen krijgen (ii). Dit reformisme werd in de loop van de twintigste eeuw meer en meer een beweging om de scherpe kantjes van het kapitalisme af te slijpen en leidde tot de verzorgingsstaat van na de Tweede Wereldoorlog; totdat eind jaren zeventig die arrangementen op hun grenzen stoten, het neoliberalisme opkwam als ideologie, de Muur viel en alle ideologische veren uiteindelijk werden afgeschud en de sociaal-democratie in veel Europese landen zijn traditionele basis in de witte arbeidersklasse verloor.
Olin Wright stelt tegenover de klassieke tegenstelling revolutie-reformisme een strategie die op vier pijlers berust:
- Ontmantelen:
denk aan het in gemeenschapshanden houden en terugbrengen van belangrijke sectoren, zoals publieke banken en nutsbedrijven; het democratiseren van bedrijven; een kwalitatief hoogwaardige publieke sector. Daarbij hoort ook de transitie naar een circulaire economie, van wat Kate Raworth noemt: van degeneratieve naar regeneratieve economie.
- Temmen:
bijvoorbeeld het inperken van de macht van de financiële en techsector, gelijke rechten voor buitenlandse arbeiders, herverdelen van inkomen en vermogen door een progressief belastingsysteem, maximeren van inkomensverschillen.
- Verzetten:
van klassieke stakingen tot bewegingen als die van de slachtoffers van het toeslagenschandaal, de protesten tegen de woningnood, Extinction Rebellion en Black Lives Matter.
- Ontvluchten:
denk aan coöperatieve bedrijven en gebruik van het geweldige democratische potentieel van het digitale tijdperk.
Ontmantelen en temmen vereisen politieke actie van boven, verzet en ontvluchten maatschappelijke activiteiten van onderaf.
`De combinatie van de vier pijlers in een strategie wordt gedragen door verschillende bewegingen met verschillende achtergronden, samenstellingen en identiteiten, van klassieke arbeidersbeweging tot vrouwenbeweging, milieubeweging etc. Het startpunt is geen eenzijdige oriëntatie op de arbeidersklasse, maar een samenspel van identiteiten, belangen en waarden. Deze niet-eendimensionale benadering lijkt op het pleidooi voor een links populisme (vloeken in de kerk voor veel GroenLinksers) van de Belgische politicologe Chantal Mouffe in haar boek Left-Wing Populism. Voor Olin Wright leidt het implementeren van deze strategie tot een maatschappij die hij karakteriseert als democratisch socialisme..
Wat opvalt is de veel bredere opvatting van beweging dan degene die binnen GroenLinks wordt gehanteerd. Jesse Klaver spreekt steeds over GroenLinks als beweging, maar dat is meer wishful thinking dan realiteit. GroenLinks is op dit moment vooral een moderne kiesvereniging, een partij zonder levendige interne democratie en discussie, waarbij de band met sympathiserende maatschappelijke bewegingen zwak is (zie ook de diverse analyses van het verlies bij Kamerverkiezingen). Een partij kan social media gebruiken en meet-ups organiseren en langs de deuren gaan, maar daarmee ben je nog geen bredere beweging, zoals de grassroots-beweging van Bernie Sanders dat wel was. Het opbouwen van permanente contacten en een strategisch bondgenootschap met sociale bewegingen zou een topprioriteit van GL in de komende periode moeten zijn, net als het revitaliseren van de partijdemocratie en het uitvoeren van de GroenLinks-publicatie Agenda voor een democratische cultuur uit 2002. In mijn ogen een van de belangrijkste publicaties uit de geschiedenis van GroenLinks, omdat er niet eenzijdig wordt ingegaan op politiek onder de Haagse kaasstolp, maar op democratisering op alle niveaus van de maatschappij. Als GroenLinks iets heeft laten liggen sinds de opkomst van het Nederlandse populisme in 2002, dan is het een overtuigend en krachtig verhaal voor democratisering in het openbaar bestuur en in de samenleving.
Om voorbij het kapitalisme te komen is zal GroenLinks bovendien twee belangrijke feiten onder ogen moeten zien: GroenLinks kan het niet alleen doen en we kunnen het niet alleen in Nederland voor elkaar krijgen. Echt investeren in samenwerking met andere linkse partijen is nodig om massa te maken. En een gezamenlijke agenda opbouwen met radicaal-linkse partijen en sociale bewegingen in Europa en andere werelddelen moet onderdeel zijn van een strategische agenda. Voor die nationale en internationale samenwerking geldt dat deze niet alleen op parlementair niveau moet plaatsvinden, maar ook en vooral in de maatschappij.
Links in Nederland moet durven kiezen voor een assertief anti-kapitalistisch, ecologisch en participatief verhaal, een verhaal dat mensen kan enthousiasmeren en vertrouwen kan geven, een verhaal waarop ook “afgehaakt Nederland” kan aanhaken, een verhaal dat de dominantie van het rechtse denken in Nederland echt uitdaagt. Kiezen voor zo’n verhaal in de linkerbovenhoek betekent dat we een perspectief hebben op een maatschappij die we dan misschien met enige bescheidenheid het beste post-kapitalistisch kunnen noemen, het begin van een nieuw tijdperk, een tijdperk voorbij het kapitalisme. Of zoals de Rotterdamse hoogleraar Irene van Staveren haar bijdrage aan de discussie eindigt: “Voorbij het economisme? Nee, voorbij het kapitalisme!”.
Wim Bot, 9 april 2022
Beleidsadviseur Fietsersbond
Raadslid GroenLinks 1994-2008
Historicus
Met dank aan Hans de Beer, Leo Platvoet en de vorige drie directeuren van de Fietsersbond (Bernhard Ensink, Hugo van der Steenhoven en Saskia Kluit).
i
Die PSP-brochure was op zijn beurt sterk beïnvloed door de baanbrekende studie The Economics of Feasible Socialism van Alec Nove.
ii
Zie het boek De revolutie die niet doorging van Rob Hartmans.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten