Linksbuiten: Historicus van revolutionair-socialistisch verzet. Een halve eeuw politieke herinneringen, aflevering 19

In 1982 rondde ik mijn studie geschiedenis af met een doctoraalscriptie over de illegale revolutionair-socialistische verzetspartij van Henk Sneevliet, het Marx-Lenin-Luxemburg-Front.

Sneevliet is tegenwoordig in Nederland niet erg bekend meer, alleen het desolate metrostation Henk Sneevlietweg in Amsterdam herinnert aan hem. David van Reybrouck noemt hem in zijn boek Revolusi echter “een van de meest invloedrijke Nederlanders van de twintigste eeuw”. Sneevliet stond aan de wieg van de nationale Indonesische beweging en was ook een van de oprichters van de Chinese communistische partij. Hij ontwikkelde zich tot tegenstander van het stalinisme in de Sovjet-Unie en de politiek van de Nederlandse communistische partij. Hij richtte de Revolutionair-Socialistische Partij op, die later met de uit de sociaal-democratie afkomstige Onafhankelijk Socialistische Partij fuseerde tot Revolutionair-Socialistische Arbeiderspartij. In 1933 haalde de RSP een zetel in de Tweede Kamer, de RSAP kon dat in 1937 niet herhalen.

Henk Sneevliet

Nadat de Duitsers Nederland bezetten ging het kader van de RSAP meteen in de illegaliteit als MLL-Front of Derde Front. Ik vond het van belang de geschiedenis daarvan te schrijven, om te laten zien dat de CPN niet de enige politieke partij was die in het verzet was gegaan. Alle aandacht ging in mijn studententijd uit naar de illegale CPN. Die was later in het verzet gegaan en had vervolgens zoals bekend een grote rol gespeeld. De jonge generatie CPN’ers die ik in Utrecht tegenkwam ontleende een belangrijk deel van hun overtuiging aan het verzetsverleden van de partij.

In mijn scriptie liet ik bijvoorbeeld zien dat ook het MLL-Front betrokken was bij de Februaristaking. De partij was fel anti-nazistisch, zonder partij te willen kiezen voor de geallieerden, de nadruk lag op de onafhankelijke arbeidersstrijd. In februari en maart 1942 werd het MLL-Front echter opgerold, de leiders werden opgepakt en na een proces op 13 april gefusilleerd.

Plakstrook van het MLL (Derde)-Front

In mijn scriptie analyseerde ik de standpunten van het MLL-Front en ging ik in op de activiteiten, die vooral bestonden uit het verspreiden van illegale publicaties. Ik sprak verschillende oud-leden, zoals de broers Andries en Willy Dolleman, Herman Drenth (later Kamerlid voor de PvdA) en Sal Santen. Santen, de schoonzoon van Sneevliet en na de oorlog tot 1967 een van de internationale trotskistische leiders, ontving me in zijn woning aan de Noorderbreedte in Tuindorp Oostzaan in Amsterdam-Noord, het decor van zijn prachtige en door mij bewonderde postpolitieke literaire werk met jeugdherinneringen. Wie ik helaas niet sprak – achteraf gezien een omissie - was de enige vrouwelijke leider van het MLL-Front, Trien de Haan-Zwagerman. Bart Lankester schreef in 2017 een mooie biografie over deze bijzondere vrouw, Kom vrouwen, aangepakt. Zij overleefde Ravensbrück en was ook na de oorlog nog politiek actief.

Twee zaken sprongen er uit in mijn onderzoek. In de eerste plaats de houding van Willem Dolleman, die samen met Sneevliet en Ab Menist het leidende trio vormde. Hij vond dat Sneevliet te negatief was over de Sovjet-Unie en vrije discussie daarover verbood. Zijn brief Mijn Afscheid is een nog steeds indrukwekkend en bijtend pleidooi voor vrijheid van discussie binnen politieke organisaties. Na publicatie bond Sneevliet overigens in, hij wilde Dolleman niet missen en de discussie kwam. De vraag of er nog iets van de Russische revolutie over was dat het verdedigen waard was onder Stalin was een van de grote discussie- en breekpunten in de revolutionair-socialistische beweging van die tijd.

Willem Dolleman

In de tweede plaats stuitte ik op een bijzonder slotwoord van Sneevliet tijdens het proces op 9 april 1942, waaraan niet eerder aandacht was besteed. Hij pleitte tegen toepassing van de sabotageverordening, nam alleen de schuld op zich en pleitte ervoor de gearresteerde vrouwen te ontzien. Sneevliet benadrukte het anti-stalinistische en anti-Oranjekarakter van zijn organisatie en suggereerde een zekere samenwerking met de bezetter: “Als wij ook gescheiden marcheren, zullen wij toch tot op zekere hoogte tot een verhoging van onze kracht komen”.

Na het opsturen van mijn scriptie kreeg ik een verontwaardigde brief van Sal Santen, die ook een minder zachte kant had en dreigde de rector-magnificus van de Utrechtse universiteit in te schakelen. Uiteindelijk werd de zaak mede door bemiddeling van historicus Fritjof Tichelman (een van de naoorlogse oudere trotskisten, werkzaam op het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis) gesust. In de handelseditie van mijn scriptie herschreef ik de passages over het slotwoord en de betekenis ervan, mede op basis van informatie van Santen. Ook voegde ik relevante documenten integraal toe in bijlagen. Het slotwoord was geredigeerd door Sneevliets verdediger De Pont, in overleg met rechtbankvorzitter Randermann. Sneevliet had grote indruk op de laatste gemaakt. Sneevliet ging alleen akkoord met het slotwoord om gratie te krijgen voor de gearresteerde vrouwen en de levens van de andere mannen te sparen. Uiteindelijk wees nazi-baas Seyss-Inquart het gratieverzoek gedecideerd van de hand en werden Sneevliet en zijn makkers in Amersfoort doodgeschoten.

Boek van Sal Santen met herinneringen aan Sneevliet

Het hoofdstuk over het proces en het politiek controversiële slotwoord werd in de definitieve versie zo evenwichtiger dan in de scriptieversie, die achteraf gezien te kil en te kort door de bocht was. Mijn boek werd welwillend besproken door de voormalige trotskist Igor Cornelissen in de vermaarde boekenbijlage van Vrij Nederland en zeer positief door E.M. (Ernest Mandel) in het blad Quatrième Internationale.

Na mijn afstuderen schreef ik nog een vervolgstudie over een van de twee groepen die na de executies voortkwamen uit het MLL-Front: het expliciet trotskistische Comité van Revolutionaire Marxisten, vooral bestaande uit aanhangers van de Dolleman-stroming in het MLL-Front. De andere groep, Spartacus, onwikkelde zich in radencommunistische richting. Van het CRM sprak ik markante mensen als Cor van ’t Hart, de vrouw van de latere Sneevlietbiograaf Max Perthus, en Wout Tieleman. Mijn studie over het CRM werd ook uitgegeven en daarna zelfs vertaald in de bladen Revolutionary History en Cahiers Léon Trotsky (van de eminente historicus Pierre Broué). Want één ding moet je trotskisten nageven: ze vinden hun eigen geschiedenis erg belangrijk.

Later ontmoette ik van de oudere generatie ook Max Plekker, technicus in een diamantslijperij, die als lid van de Vierde Internationale in Marokko had gewerkt in een wapenfabriek voor het Algerijnse verzet tegen de Franse overheersing en in zijn Amsterdamse woning voor me marcheerde op de Algerijnse strijdmars. Daarnaast leerde ik de innemende Maurice Ferares kennen, die inmiddels 100 jaar oud is en de enige overlevende van de oude generatie trotskisten. Bij Santen en Ferares moet ik altijd meteen denken aan de naoorlogse verkiezingsleuzen van de trotskisten: “Verstandige klanten kiezen Santen” en “Doe wat waar is, kies Ferares”. Verkiezingsoverwinningen leverden die leuzen niet op.

Heel bijzonder was de ontmoeting met Li Yuzhen, de moeder van schrijfster Lulu Wang. Zij kwam voor het schrijven van een dikke Sneevlietbiografie in 1986 vanuit China naar Nederland. Fritjof Tichelman organiseerde een ontmoeting met haar. Ik herinner me daar niet veel van, communiceren in het Engels was lastig in het pijpenlaatje boven een winkel aan de Amsterdamse Nieuwendijk waar zij bivakkeerde en leefde op witte rijst.

In China is Sneevliet onder de naam Maring een nationale beroemdheid, in Nederland is deze “socialist van internationale allure” zo goed als vergeten. Gelukkig worden Sneevliet en de andere gefusilleerde leiders van het MLL-Front op 13 april door oude en nieuwe geestverwanten nog elk jaar op 13 april herdacht bij het grafmonument op de begraafplaats Westerveld.